Ахтыылар
Ийэлээх аҕам олохторо – ыччаттарыгар үтүө холобур, өйөбүл буолар
Биһиги аҕабыт Сидоров Семен Егорович ийэбинээн Анна Андреевналыын аҕыс оҕону төрөтөн, барыбытын олох кырабытыттан үлэҕэ сыһыаран, иллээх-эйэлээх саха ыалын сиэринэн улаатыннарбыттара, үөрэхтээх дьон оҥортообуттара. Биһиги оҕолор бары ыал буоламмыт, оҕо-уруу тэнитэн, билигин бэйэбит эбээ-эһээ буоламмыт сиэн минньигэһин билэммит дьоллоохпут. Ыал буолан дьиэ-уот тэринэрбитигэр аҕалаах ийэбит күүс-көмө буолбуттара, өрүүтүн сүбэлии-амалыы, барыбыт туспутугар кыһалла-мүһэллэ сылдьаллара, сааһырыахтарыгар диэри сүөһү, сылгы иитэн, биһиэхэ этинэн-аһынан көмөлөһө олорбуттара. Үлэ буоллун, бырааһынньык буоллун, төрөппүттэрбит барыбытын түмэн, бары биир киһи курдук сылдьарбыт. Билигин кинилэр холобурдарынан оҕолорбутугар хаһан да, ханнык да түгэҥҥэ эйэлээх, түмсүүлээх буолун диэн үөрэтэбит, сүбэлиибит. Дьонум элбэх оҕолонон, сиэннэнэн, хос сиэннэнэннэр бу орто дойдуга дьоллоох олоҕу олорон аастылар.
Биһиги оҕолор кыра эрдэхпититтэн “пиэрмэ оҕолоро” этибит. Саҥа дьыл бырааһынньыгар мин хайаан да “саҥа дьыл” маскарада буолан үөрүү-көтүү бөҕөтө буоларым. Сайынын “Бырыы” сайылыгар ийэбитигэр ынах этэрэн көмөлөһөн, улахан аарыма тиитигэр оонньоон, күөлүгэр сөтүөлээн, тыатыгар сарсыардааҥҥы күөрчэххэ дьэдьэн үргээн күммүтүн атаарарбыт. Сарсыарда аайы ийэм ытыйбыт дьэдьэннээх күөрчэҕэ минньигэһин умнубаппын. Саас үөрэх кэннэ, ньирэй төрөөтөҕүнэ, ньирэй аһатыһа «Уһун алаас» пиэрмэтигэр сылдьыһарбыт. Оччолорго Дириҥҥэ билиҥҥи дьиэбитигэр көһөн кэлбит кэммит этэ. Үһүс кылааһы бүтэрбит сылбар ийэм Таатта сайылыгар ньирэй көрөр лааҕырга наставнигынан үлэлээбитэ. Ол сыл балтыбынаан Натааскалыын 20 ньирэйи иккиэн көрбүппүт. Онтон ыла мин 5 сыл лааҕырга ньирэй көрүүтүгэр сылдьыбытым, ийэм уонча сыл наставниктаабыта, оҕолорго барыбытыгар биир тэҥ сыһыаннааҕа, ол гынан баран сүрдээх ирдэбиллээх, эппитин толорторор этэ. Кыһынын тыраахтардар гаражтарыгар остуорастаабыта. Үөрэх кэнниттэн ийэбин кытта гарааһы ыраастаһа барсарым, үчүгэй баҕайы буолара. Ийэбин кытта сылдьан үлэлиирбин наһаа астынар этим. Баран иһэн гараж сыырыгар салаасканан сырылаан, сороҕор хайыһардаах баран хайыһарынан сырылаан, баанньык дьүөдьэтигэр салааскаҕа сосуһа оонньоон кэлэрбит. Үлэбитин бүтэрдэхпитинэ ийэм өрүүтүн хайҕаан: “Оҕом маладьыас, хайаан да кыайыгас, хотугас үлэһит буолуо” – диирэ. Ол сылдьан, оскуолаҕа тугу барбыппытын ыйыталаһан, хатылаан ыларбыт.
Ол кэмнэргэ дьон-сэргэ үлэҕэ бэриниилээхтэр да этэ, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлииллэрэ. Аҕабыт сарсыарда эрдэ, биһиги утуйа сыттахпытына, барбыт буолара. Киэһэ ийэбит пиэрмэттэн кэлбитин кэннэ, киэһээҥҥи аһылыгы аһаабакка аҕабытын кэтэһэрбит, оҕолор сотору-сотору таһырдьа тахсан тыраахтар тыаһын иһиллиирбит. Тыраахтар тыаһыыр буоллаҕына, сотору кэлэр диэн кэтэһэрбит. Кыһыҥҥы киэһэлэргэ үксүн хойут кэлэрэ, инньэ гынан сорох күн көрбөт да этибит. Аҕабыт уокка оттор кураанах мастары соһон киллэрэрэ, ону биллэҕэ Охонооһой Бөстүрүөп эрбэтэрэ. Мас кыстааһына, муус киллэриитэ, ийэбитин кытта хотоҥҥо сылдьыы, ынах ыаһыы, ол биһиги оҕолор хардары-таары күннээҕи үлэбит буолара.
Кыра эрдэхпинэ сайын “урал” матасыыкылга бары симиллэн ыһыахха айанныырбыт. Мин миэстэм баахха этэ. Массыына пуондата биэрбиттэригэр, аҕам биһигиттэн туох массыынаны ылабытый диэн ыйыппытыгар, убайбыт Уйбаан Никитич запорожец массыыналааҕын иһин, запорожец массыыната ылыахха диэбиппитин өйдүүбүн. Оччолорго атын массыынаны билбэтим да буолуо. Кыһынын өрөбүллэргэ аҕабын кытта от тиэйиитигэр барсарым. Оҕонньорум тыраахтарын миэхэ ыыттарара, айаннаан иһэн тойуктуурун сөбүлүүрэ. Ол баран иһэммит хапхааннарын көрөн ааһарбыт. Биирдэ аҕам “түүлбэр ханньаах кутан биэрбиттэрин испэтим, кыһыл истим, арааската хапхааммар солоҥдо иҥнибит быһыылаах” диэбитэ. Оруобуна солоҥдо иҥнибит этэ. Кыра эрдэхпинэ утуйаары сытан дьонум отур-ботур кэпсэтэллэрин истэ сытан утуйан хааларым. Ийэлээх аҕам үйэ аҥарыттан ордук өйдөһөн-өйөнсөн бииргэ олорбуттара. Ийэм ыалдьыбытыгар аҕам дьиэтигэр, куорат балыыһатынан кытта ийэбин көрбүтэ, онон атаҕар туруорбута диэн саарбахтаабаппын. Кини ийэбин таптыырын, убаастыырын, ытыктыырын суруйбут хоһоонноро туоһулууллар.
Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран аҕабын кытта “Исаков” тиэхиньикэтинэн от кэбиһэр звеноҕа үлэлэспитим. Онно Мэхээс Бэһиэлискэй звеньевод-мустарааччы, Хаарчаан Оппуонньа, Махсыымап Валерка – от охсооччулар, аҕам ДТ-75 тыраахтарынан “Исаков” от кэбиһэрин соһор. Биһиги бэһиэ буоламмыт, күтүөтүм Алексеев Өлүөскэ, убайым Харытыанап Бүөккэ, кылааһынньыктарым Миша Пестерев, Гоша Посельскай түсчүттэр этибит. Биһиги оҕолор хардары-таары повардаабыппыт. Аҕам ардьаахтыыр, сарсыарда турарбытыгар ардьааҕын көрөн кэлбит буолара, инньэ гынан балыгынан аһыыр этибит. Күһүөрү сиирбитигэр диэн, биир эмэ күн, куобахха кыра тумустары үүрэрбит. Биир сыл тымныы да тымныы сайын буолбута, от үүнүүтэ мөлтөһүөр этэ, түсчүттэр телогрейкалаах сылдьан оттообуппут. Оччолорго сопхуос элбэх сыллаах оту ыһан үүннэрэрэ. Ол сыл оттоон былааммытын толороммут, декадаҕа бастакы убаһа сиэн турабыт. Ол кэннинээҕи сылларга былааммытын толорон, хаста да убаһа ылан турардаахпыт. Бу кэмнэргэ звеном дьоно биһиэхэ оҕолорго холкутук сыһыаннаһан, барытын быһааран, сүбэлээн-амалаан үлэлэтэ сылдьыбыттарын иһин махталым улахан. Оттуу сылдьан аҕабыттан мөҕүллүбүппүн өйдөөбөппүн, сыыһалаах да буоллахпына, көннөрү сүбэлээн, үөрэтэн, быһааран биэрэрэ.
Оскуоланы бүтэрэн баран, үөрэххэ кыайан киирбэккэбин дойдубар хаалбытым. Миигин күһүн аҕам тыраахтарыгар солбудаһык тырахтарыыһынан үлэҕэ ылбыттара. Ол кыһын аҕам биэнсийэҕэ тахсыбытыгар, тыраахтарын миэхэ биэрбиттэрэ. Тыраахтара олох технически исправнай бөҕөтө, мин олоро-олоро барыы да барыы буоларым. Оскуола саҕаттан аҕабын кытта бииргэ от-мас тиэйиитигэр, атын да үлэлэргэ сылдьыһар буоламмын тыраахтырга кыра сыһыаннаах курдук сананар буоллаҕым дии. Ол сыл Нам Үөдэйиттэн, Нуотара бэһис учаастагыттан хаста да от тиэйэн турабыт. Оччотооҕуга аҕам ДТ-75 тырахтарыыстарыгар Чуус Куостаҕа, Хооһой Оппуонньаҕа, Федулов Гаанньаҕа, Ородьуонап Гуосаҕа, Боһутуонап Куостаҕа-Уолчааҥҥа, бииргэ үлэлээбит уолаттарыгар эрэнэрэ бэрт буолан, уолбун көрө-истэ, сүбэлии-амалыы сылдьыахтара диэн итэҕэйэн итиччэ ыраах дойдуга миигин ыыппыта буолуо дии саныыбын. Саас ыам ыйыгар диэри үлэлээн баран, аармыйаҕа барарбар, ийэлээх аҕам остуол тардан табаарыстарбын мунньан, кэпсэтэн-ипсэтэн атаарбыттара. Аармыйаҕа сулууспалыыр кэммэр суругунан суруйсан билсэ турарбыт. Сулууспалаан кэлбит сылбар убайым Димон күн сириттэн хомолтолоохтук барар. Онно аҕам хомойбут, курутуйа көрбүт харахтарын олох умнубаппын, аҕам хараҕын уутун биирдэ да көрдөрбөтөҕө, аһыытын-абатын, кутурҕанын иһигэр тута сырыттаҕа. Оннук күүстээх санаалаах, кытаанах куттаах буоллаҕа. Эһиилигэр аҕалаах ийэм “быйыл үөрэххэ киирэн үөрэниэн этэ” диэн cүбэлэрин ылынан үөрэххэ киирбитим.
Аҕабыт төрөөбүт төрүт дойдутугар, Мааһылалар төрүт сирдэригэр – Дуураҥа өтөҕөр кыра эрдэхпититтэн бултатан-алтатан, төрүт сиргэ-уокка сүгүрүйүү кутун иҥэрэн улаатыннарбыта. Билигин дьиэ кэргэммитинээн, аймаҕалаан бары өтөхпүтүгэр саас, күһүн бултаан, сайын оттоон, сир астаан сылдьарбытын сөбүлүүбүт. Бу маннык төрөөбүт дойдуга тапталы, сүгүрүйүүнү, бэриниилээх буолууну аҕалаах ийэбит биһиэхэ иҥэрбиттэр эбит. Аҕам этэрэ “ийэм уонтан тахсата оҕоломмутуттан мин соҕотох ордон элбэх оҕоломмуппун – дьолбунан ааҕабын”, “Дуураҥаҕа тахсыы үрүйэ тыатын тыытыман, онно оҕолор уҥуохтара баар” диир буолара. Аҕам соҕотох оҕо да буоллар даҕаны, кини аатын ааттатар элбэх ыччаттардаах.
Аҕам ыалдьа сылдьан Хоптоҕо ыһыаҕар саҕаланыаҕыттан киэһэ ат сүүрүүтэ бүтүөр диэри сылдьыспыта. Ат сүүрүүтүгэр Дьөгүөр Ылдьыыс аатынан бирииһи туттарбыта. Сайын өтөҕөр барсаары гыммытын, от кэннэ бара сылдьыахпыт диэбитим. Атырдьах ый ортото, оттоон бүтэн бараммыт, Убаай Боруонньа, Туйаара уонна кыыһым Сандаара буолан эһээбитигэр өтөҕүн көрдөрө илдьэ бара сылдьыбыппыт. Өтөххө барарбытыгар алаастары кэрийэн оттообут-үлэлээбит сирдэринэн ыйан илтэрбитэ. Дьухаҕа илим үппүппүтүгэр биир эрэ балык иҥнибит этэ, ол балыгы куруускаҕа буһаран биэрбиппитигэр, “дойдум балыга минньигэс да эбит” диэбитэ. Ол киэһэ дьонун-сэргэтин, өтөҕүн, эһээтэ уһанар тэриллэрин киниэхэ биэрбитин, оҕо сылдьан өтөх тыатыгар куобахтаабытын туһунан аһыллан кэпсээбитэ. Нөҥүө күнүгэр төннөрбүтүгэр үлэлээбит-хамнаабыт Уһун Чараҥынан кэлбиппит.
Тыа баһаарыгар төрүттэрбит уҥуохтара уокка былдьанан барыта умайбыта. Аҕам онно олус хомойон утуйбат да буола сылдьыбыта. Дьонум уҥуохтарын сөргөхсүппүт киһи диэн турардаах. Мин куоракка айыы үөрэҕин үөрэтээччи Афанасий Федоровтан ыйыталаспыппар, “сир-дойду бэйэтэ ыраастанар, онон сөргөхсүтэр табыллыбат” диэбитин истэн баран аҕам биирдэ уоскуйан кэҥээбитэ. Өбүгэлэрин үгэстэрин салҕыыр туһугар биһигини оҕолорун, сиэннэрин кыра эрдэхпититтэн бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан сүөһү-сылгы иитиитигэр, маһынан-тимиринэн уһанарга, тиэхиньикэҕэ, бултка сыһыаран улаатыннарбыттар эбит. Кинилэр холобурдарыгар биһиги үлэлииргэ, төрөөбүт дойдуну таптыырга үөрэнэбит.
Аҕалаах ийэм биһиги Туйааралыын ыал буолар, алаһа дьиэни тэринэр күммүтүгэр аал уоту оттоннор, алҕааннар этэҥҥэ оҕолордонон, сиэннэнэн, үлэлии-хамныы сылдьабыт. Аҕабыт тууйас, ытык, күөрчэх, олорор олоппос оҥортоон бэлэхтээбитэ, кийииттэригэр таҥас угар улахан хоппо оҥорон биэрбитэ, сайын сиэннэригэр кыракый от харбыыр кыраабыл оҥороро. Уолум Дима оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, Сиидэрэптэр төрүччүлэрин туһунан Өрөспүүбүлүкэтээҕи НПК-ҕа кыттан бастакы миэстэни ылбыта. Кыыспынаан Сандааралыын Өрөспүүбүлүкэтээҕи метапредметнай “Удьуор утума” олимпиадатыгар кыттан иккис сылын призер буоллубут. Оҕом эһээтин, өтөҕүн туһунан кэпсээн “Удьуор утума” диэн бастыҥ номинация хаһаайката буолбута.
Биһиги дьоммутунан киэн туттабыт, кинилэр олорбут үтүө олохторо өрүүтүн холобур буолуоҕа уонна көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэ туруоҕа.
Ахтыыны суруйдум Сидоров Семен Семенович, Дьокуускай к., 22.11.2023 с.